Deprem Sonrası Ruh Sağlığını Korumak İçin Neler Yapılmalı?| Alem Dergisi

Deprem Sonrası Ruh Sağlığını Korumak İçin Neler Yapılmalı?

2000'de ilk biçimi yazılıp birkaç kez yayımlanmış bir yazıyı kaleme alan Psikiyatr Prof. Dr. Yankı Yazgan, yazı hakkında "maalesef içeriği geçerli" diyor ve ekliyor; "Bu yazıda, 17 Ağustos'un ruhsal travma etkileri hakkında bazı genel bilgileri sunduktan sonra, bu geniş ölçekli travma ile başa çıkma yolunda yapılabilecekler hakkındaki görüşlerimi sunacağım."

17 Ağustos ve 12 Ekim 1999 Depremlerinin Yıkıcı Etkisi

17 Ağustos ve 12 Ekim 1999 tarihlerinde Türkiye'yi vuran iki büyük deprem, yalnızca büyük can ve mal kaybına değil, bu tür felaketlerin ardından toplum ruh sağlığı alanında değerlendirme ve müdahalede bulunabilecek ulusal çapta kurumların eksikliğini hissettiren katastrofik ruhsal sonuçlara da yol açtı. Hem felaketin boyutlarının çok büyük ve yıkıcı oluşu hem de bu anlamda en çok yardıma ihtiyaç duyan kitleyi oluşturan çocuklara ve gençlere yönelik ruh sağlığı hizmetlerinin eleman sayısı ve yaygınlık açısından yetersiz oluşu, doğru müdahale stratejilerini belirlemeyi ve uygulamayı güçleştirdi. Bu sorunlara rağmen, geçtiğimiz aylar içerisinde çeşitli akademik kurumlar, meslek örgütleri ve dernekleri, yardım grupları ve vakıflar, gerek bölgede yaşayan gerekse bölgeyi terk ederek ruhsal yaralarıyla birlikte başka illere taşınan çocuklara, gençlere ve ailelerine ruh sağlığı hizmetlerini örgütleyip sundular.

Travma Nedir? Deprem Sonrasında Yaşanan Ruhsal Travma

Ruhsal travma, 'dış kaynaklı bir felaketin yarattığı zihinsel durumun sonucu olarak, bireyin kendini geçici olarak çaresiz hissetmesi ve daha önceleri işe yarayan savunma ve başa çıkma mekanizmalarının işlemez hale gelmesi' olarak tanımlanabilir. Depremin kendisi ve sonrasında olanlar başlı başına anormal bir durumdur. Bu anormal duruma karşı ortaya çıkan tepkilerin de anormal nitelikte olması beklenir. Depremin ve doğurduğu ruhsal tepkilerin anormalliğinden söz ederken, bütün bu sürecin 'doğallığını' yadsıyor değilim. Hayatımızın rutinleri içinde yer almayan, alışılmadık bir durum olarak anormalliği kastediyorum. Bu anormal tepkilerin neler olduğunu bilmek ise olayın psikolojik etkilerini anlamayı ve bunlarla başa çıkmayı kolaylaştırabilir.

Deprem Sonrasında En Sık Görülen Durum: Şok Hali

Şiddetli bir depremden hemen sonra, en sık görülen durum şoktur. Hatta bazı insanlarda şok o derece ağırdır ki, duyguları ifade etmek çok zorlaşır. Bir donukluk hali ortaya çıkar. Bu durum, aslında yoğun sıkıntıya karşı organizmanın vermesi beklenen bir tepkidir. Bir süre için kişi kendini uyuşmuş, yaşamdan kopmuş gibi hissedebilir. O kopukluk, bir süre için ruhsal travmanın etkilerinin yıkıcı olmasını önleyebilir.

Deprem Sonrası Ruhsal Travma Durumu Zaman İçinde Nasıl Seyreder?

Bazı insanlar hemen tepki gösterir, bazılarının tepkileri ise aylar, hatta yıllar sonra, gecikmeli olarak ortaya çıkabilir. Ortaya çıkan rahatsızlık verici tepkiler uzun zaman sürebileceği gibi, bunların kısa zaman içinde yatışması da mümkündür. Travmaya maruz kalmış kimi kişiler, olayın yaşandığı sırada çok enerjiktirler ve sanki bu enerji sayesinde, olayla daha kolay başediyor gibi gözükebilirler. Aynı yorulmak bilmezliği yardım ekiplerinde de görmüş olabilirsiniz. Ama aynı kişiler, bir süre sonra umutsuzluk ve karamsarlık yaşarlar.

Deprem Sonrası Ruhsal Travma Durumunda Başlangıçta Ne Gibi Belirtiler Görülebilir?

İlk şoktan sonraki tepkiler, kişiden kişiye ve aynı kişide zaman ekseni boyunca farklılıklar gösterebilir. Korku, endişe, suçluluk, pişmanlık, öfke, karamsarlık, panik, çaresizlik ve utanç gibi duygular çok derin ve yoğun yaşanır. Bu duygularda ani iniş-çıkışlar olur. Karamsarlık ve kaygı bakış açılarını etkileyebilir.

Deprem Sonrası Ruhsal Travma Durumunda Orta Ve Uzun Vadede Neler Yaşanabilir?

Travmatik olayla birlikte ya da olaydan bir süre sonra başlayıp, müdahale edilmediği takdirde aylarca sürmesi muhtemel olan diğer belirtiler ise; insanlardan uzaklaşma ve yabancılaşma, karın ağrısı, döküntü gibi 'psikosomatik' şikayetler, rüyada gibi hissetme, çevreyi ve bedeni değişmiş olarak algılama gibi 'disosiyatif' belirtiler, yorgunluk/bitkinlik, konsantrasyon bozukluğu, travmatik olayı tekrar tekrar yaşıyormuş hissi, sürekli 'teyakkuz' halinde olma ve kendi kendine zarar verici davranışlarda bulunma olarak özetlenebilir. Şiddetli ve yıkım yaratan büyük bir deprem felaketini yaşayan herkesin ağır ya da hafif psikolojik rahatsızlıklar yaşaması normaldir. Fakat bunun normal ya da beklenen bir süreç olması, müdahale edilmeyeceği anlamına gelmemelidir. Bu yazı, olası müdahalenin nasıl olacağı hakkında bir tartışmaya katkıda bulunmayı amaçlıyor.

Geçici Yerleşim Yerlerindeki Bulgular Neler Gösteriyor?

Gölcük, Yalova ve Adapazarı'ndaki geçici yerleşim yerlerinde, travmatik durumlarla ilişkili stres bozukluklarına en yatkın grup olan çocuklar ve aileleri/öğretmenleri ile sürmekte olan çalışmalardan elde ettiğimiz deneyim, yaşadığımız depremin psikolojik sonuçlarının, çeşitli felaketler geçiren farklı ülkelerdeki afetzede çocuklarda ve gençlerde saptananlarla benzerlik gösterdiğini ortaya koyuyor. Çocuklar kendilerini yetişkinler kadar kolayca doğrudan ve sözel bir biçimde ifade edemezlerse de, yaşadıkları korku veya çaresizliği davranışlarındaki bozukluklarla ya da yaşanan kötü olayı konu alan oyunları sıkça tekrarlayarak dışa vurabiliyor.

En Sık Rastlanılan Belirtiler Neler?

En sık rastlanan belirtiler arasında; yaşından küçük davranışlar ve daha önce öğrenilen becerilerin kaybolması (altına kaçırma, bebeksi konuşma vs.), ayrılık anksiyetesi (anneden babadan uzak kalmamak için her yolu deneme), hiperaktivite (özellikle çocuğun anne-babada gözlemlediği çaresizliğin doğurduğu hareketlilik), duygual alışveriş güçlüğü, yıkıcı ve öfkeli davranışlar, iştahta artma veya azalma, uyku bozuklukları, kabuslar ve geleceğe yönelik umutsuzluk sayılabilir. Bu tür "travma sonrası stres bozukluğu" belirtileri depremi yaşamış çocukların yaklaşık % 50'sinde ilk 3 ay içerisinde ciddi düzeyde gözleniyordu. Bölgede 6. ayda yapılan değerlendirmeler bu oranın aşağı yukarı sabit kaldığını gösteriyor.

Kimler Risk Travmatik Risk Altında?

Bir insanın travmaya nasıl yanıt vereceği, o kişinin genetik altyapısı, özgeçmişi, var olan fiziksel ve ruhsal bozuklukları ve çevresinden ne kadar destek alabileceği gibi birbirinden farklı faktörlerce belirleniyor. Yaşanan deprem sonrasında hangi çocuklarda travmaya bağlı stres bozukluğu görüleceği ise kesin olarak bilinmemekle birlikte, çocuğun özgeçmişinde hiperaktivite ve annesinde anksiyete (panik, fobi, evham, takıntı gibi) öyküsü bulunmasının, önemli risk faktörleri oldukları biliniyor. Ayrılığa dayanıksızlık, duyguların donuklaşması, gerçeklikten kopma, şaşkınlık ya da hayalperestlikte artış, üzüntü, yaşamın çok zor olacağına dair bir inanç ve karamsarlık gibi belirtiler uzun vadeli problemlerin ortaya çıkma olasılığını arttıran işaretler olarak yorumlanıyor. Ülkemizde yaşananlardan etkilenen kitlenin büyüklüğünü düşündüğünüzde, yüksek riskli sayılacak çocuk ve genç sayısının on binlerle ölçülebilir. Yapılacak 'müdahalelerin' bu sayıyı hesaba katarak planlanması gereğini de görebilirsiniz.

17 Ağustos Ve 12 Kasım Depremleri Geniş Ölçekli Bir Travmaya Neden Oldu

17 Ağustos ve 12 Kasım depremleri gibi geniş ölçekli bir travma sonrasında mümkün olabildiğince çok sayıdaki etkilenmiş kişiye ulaşıp, en etkin biçimde müdahelede bulunabilmek içinse, öncelikli risk gruplarını belirlemek ve kime hangi müdahelenin yapılacağına karar vermek büyük önem taşıyor. Psikiyatri ve psikoloji alanında uygulayageldiğimiz geleneksel tedavi modelini kullanarak bu durumla yeterince ve gereğince başa çıkmak mümkün gözükmüyor.

Travma Geçiren Çocuklara Deprem Sonrası Nasıl Bir Tutum Sergilenmeli?

Aileden, davranış değişiklikleriyle ilgili detaylı bilgi edindikten sonra, travmatize olmuş bir çocuğu ele alırken atılması gereken ilk adım, çocuğun kafasında oluşabilecek belirsizlik durumuna bir açıklık getirmek olmalıdır. Çocuğun soruları mümkün olduğunca doğru ve net bir şekilde cevaplanarak olayı anlaması sağlanmalı ve yaşadığı ciddi durum hakkında yaşına uygun bir ifade şekliyle bilgi verilmelidir. Bilgi verici ya da değerlendirici konuşmalar yaparken, çocuğun yaşına uygun hareket etmek çok önemlidir. Çocuğun neyi kavrayabileceği ya da hangi yollardan tepkisini gösterebileceği, genel gelişim düzeyine (dil, hayal gücü gibi) bağlıdır.

Travma Geçiren Çocukların Duygu Ve Düşüncelerini İfade Etmesi Nasıl Sağlanabilir?

Çocuğun duygularını ifade edebilmesine fırsat tanınmalıdır. Tek seanslık bir grup aktivitesinin dahi değerlendirme amaçlı kullanımı dışında, bazı çocuklarda travma kaynaklı belirtilerin ortadan kalkmasında ya da hafiflemesinde rol oynadığı gösterilmiştir. Bu oturumda her bir çocuktan; deprem anını nasıl yaşadığını, aklına ilk gelen düşüncelerin ne olduğunu ve neler hissettiğini anlatması istenir. Bunların ayrı ayrı ve yapılandırılmış bir biçimde grupla paylaşılması sağlanmaya çalışılır.

Deprem Sonrası Travma Geçiren Çocuklar İçin Sınıflarda Neler Yapılabilir?

Özellikle duygularını sözle ifade edemeyenler için resim, hikâye anlatma ya da drama gibi araçların kullanımı teşvik edilebilir. Bu amaçla tasarlanmış özel sınıf aktiviteleri düzenlenebilir ve bu faaliyetler profesyonel süpervizyon alan öğretmenler tarafından sınıf içinde başarıyla yürütülebilir. Bu alanda ülkemizde çeşitli çalışma gruplarının sürmekte ya da hazırlanmakta olan faaliyetleri vardır.

Ruh Sağlığını Koruma Konusundaki Bilgilendirmelerin Önemi Nedir?

'Debriefing' gibi duygu ifadesini teşvik eden bir yöntemin işe yaraması büyük ölçüde sonrasındaki ruh sağlığını koruyucu uygulamalara bağlıdır. 'Debriefing' uygulanıp kendi haline bırakılan çocukların sorunlarının paradoksal bir artış gösterebildiğini görüyoruz. Duyguların ifade edilip adeta 'ortada bırakılması' toparlanmayı önleyebilir. Gerisi getirilemeyecek iyi niyetli müdahelelere kalkışmak, sorunların ağırlaşmasına sebep olabilir. Trafik kazalarından sonra karga tulumba taşındığı için canını ya da bir organını kaybeden kişilerin durumunu andıran bu tür iyi niyetli hataların azaltılmasının ana yolu ise geniş kitleleri psikolojik ilk yardım ve travma sonrası ruh sağlığı hakkında aydınlatmak ve bilgilendirmekten geçer.

Çocukların Gündelik Alışkanlıkları Konusunda Nasıl Bir Tutum Sergilenmeli?

Çocukların hayatında ilişkilerin devamlılığı esastır. Yarım kalma olasılığı olan ilişkilerden kaçınılması çocuğun yararına olacaktır. İmkanlar elverdiği ölçüde çocuğun gündelik alışkanlıklarının devamının sağlanması açısından okula devamlılık ayrıca önem taşır. Bu çerçevede, okulların deprem bölgelerinde zor koşullarda ve özveriyle açılmaları, çocukların ruh sağlığına önemli katkıda bulunmuştur. Ancak müfredatın yetiştirilmesi, deprem mevzusunun artık kapatılması gerektiği gibi yanlışlığı apaçık tutum ve düşünceler henüz egemenliğini sürdürüyor.

Çocukların Gündelik Yaşama Dönmesi İçin Yapılması Gerekenler

Çocuk, gündelik yaşamına geri dönerken, sosyal çevresinden (aile, okul, öğretmen..) destek alabilmesi için, aile bireyleri ve öğretmenlere yönelik destekleyici-bilgilendirici çalışmalar yapılabilir. Bu çalışmaların 'bir terapi etkisi gösterebileceği', yani problemlerin büyümesini önleyebileceği, toplumda bir uyanıklık ve bilinç oluşturarak problemin etkisini hafifleteceği benzer felaketleri yaşamış toplumların deneyimlerinden biliniyor. Özellikle kalabalık kitlelere yönelik ruh sağlığı çalışmalarında, alışılmış doktor-hasta, terapist-danışan klinik kalıbının dışına çıkılmasının zorunluluğu apaçıktır. Yaygın kitlelere yönelik ruh sağlığı çalışmalarının, bir tür seferberlik anlayışı ile yapılmasını sorunların hafifletilmesi ve kontrol altına alınması için geçerli bir yol olarak görüyoruz.

Deprem Çocuklarının Yaşam Koşulları Nasıl Düzenlenmelidir?

Temel ihtiyaçlar gereklidir ama yeterli değildir. Bütün bu sürecin en önemli noktası, çocuğun kendini güvende hissetmesidir. Çocuğun birlikte olduğu anne-babasının ve öğretmenlerinin yaşama koşullarının düzeltilmesi, bu yolda önemli bir başlangıç adımıdır. Ruh sağlığı alanında çalışanlar olarak, hayatın temel gereklerine yönelik faaliyetleri (barınma, beslenme, temizlik gibi) bu anlamda terapötik bulup desteklerken, temel desteklerin sağlanmasının ruh sağlığını korumaya yetmediğini de biliyoruz. Los Angeles ile Ermenistan depremlerinin etkilerini karşılaştırdığınızda, temel gereklerin çok daha hızlı ve iyi karşılandığı Los Angeles'ta dahi travma etkilerinin tartışmasız egemenliği görülüyor. Temel ihtiyaçların karşılanması risk gruplarının küçülmesine ve sıkıntıların ağırlığının azalmasına katkıda bulunabilir. Ancak ruh sağlığına yönelik özel bir strateji uygulanmadığı takdirde, Los Angeles'ın iyi bakılıp beslenmiş depremzede çocukları da en az daha imkanları kısıtlı ülkelerdeki kardeşleri kadar ruhsal sıkıntıya düşebiliyorlar.

Deprem Sonrasında Psikiyatristlerin Yeni Rolleri Ne Olmalıdır?

Travma, uzmanlıkları, pozisyonları ve mevcut görev tanımlarını altüst ederek, kendi önceliklerini dayattığında toplumun ögelerinin bu yeni duruma göre rollerini tekrar tanımlamaları bir ilk adım. Örneğin; kitlesel travma öncesinde benzeri sorunlarla tek tek karşılaştığında, polikliniğe gelen 'hasta ve tedavisi' modelini başarıyla uygulayan uzman psikiyatrist, yeni bir durumla karşı karşıya. Kendi uzmanlığının kalıpları dışına çıkarak, bir hizmet koordinatörü, yeni hizmet yolları buluşçusu ya da hayat kurtarıcı gibi davrandığında alışılmıştan farklı bir rol oynamak zorunda olduğunun, böylece uzmanlık sınırlarının çok dışına çıktığının o da farkında. Ama davetsiz gelen felakete uygun bir karşılık vermekten başka çare bulunmadığını gören her uzman, bu dönemde rolünü otomatik olarak yeni durumun gereğine göre gözden geçirdi. Bunu çevresel değişikliklere uyumun bir göstergesi olarak görebiliriz. Aksi ne olabilirdi ve ne oldu? Odanızda oturup, hastalarınızın gelip tedavi olmasını beklemek... Bir başka şekli ise, alana gidip tedavi olması gerekenleri belirleyip, onları tedaviye almak. Tabii, binlerce ve on binlerce kişiyi bu özellikte gördüğünüzde, büyük çoğunluğa pek bir şey yapamamak.

Toplumun Ruh Sağlığını Tedavi Edebilmek İçin Nasıl Bir Yol İzlenmeli?

17 Ağustos'tan çıkartılabilecek derslerden bir tanesi de ruhsal tedavinin birey-ötesi düzeyde ve toplumu koruyucu bir biçimde düzenlenmesinin kaçınılmazlığı oldu. Ruh sağlığının herkese gerekli olduğunu kavrayan topluma, ruh sağlığını ulaştırma modellerinin ortaya konması ve uygulanması gereken bir evredeyiz. Çocuklarla olan çalışmalarda okullar ve öğretmenler, annelerle ve babalarla gönüllüler, toplumun çeşitli kesimleriyle sanatçılar, sporcular... Ruh sağlığını terapi koltuğu veya antidepresandan ibaret görmüş bir çok kişi, 17 Ağustos sonrasında ruh sağlığının toplum düzeyindeki çalışmalarla ilgisini hızla kavradı. Felaketin hemen sonrasında toplumun sarsılıp yere çökmesinin ardından nasıl doğrulacağı, geleceğe dönük güvenin nasıl geri geleceği tartışılıyor. Toplumun normal tepkisi olan dağılma eğilimine girmesinin önlenmesi, yeni bir örgütlenme ile rol dağılımının tekrar yapılması ve fırsatları değerlendirerek kimliğini yenileyen bir topluma dönüşmek gerekiyor.

Toplumun Her Katmanını Aydınlatma Gerekliliğinin Önemi Nedir?

Toplumun ruh sağlığının düzelmemesi ise toplumsal kaos ve çöküşle birlikte giderek umutsuzlaşan ve geleceğe inancını yitirenlerin yıkıcılaşması sonucunu doğurabilir. Toplumun tekrar hayata dönmesi ise sorumluluklar alan, toplumsal toparlanmayı hızlandırmak üzere eğitilmiş bireylerin bu etkilerini çeşitli katmanlara yaymasından ve umudun canlanmasından geçiyor. Okullarda öğretmenler, evlerde anne-babalar, yerleşimlerde sağlık elemanları...

İçinde Bulunduğumuz Durumu Nasıl Örneklendirebiliriz?

Durumu Kurtuluş Savaşı sonrası Türkiye olarak örneklendirebiliriz. Her koldan ayağa kalkma çabası içerisinde bir ülke... Morali yüksek, kendine güvenli, geleceğe yüzünü döndürebilmiş insanlar... Sıtma ve trahom ile mücadeleyi hatırlayın. Sıtma ve trahom gibi hastalıkların yaygın olduğu Cumhuriyet'in ilk yıllarında, eğitim düzeyi yüksek olmayan pek çok kişi, belli bir asgari eğitimden geçirilip, sıtma ya da trahom savaş memuru olarak yetiştirildi. Sağlık yönetimlerinin süpervizyonu altında sıtma ya da trahom savaş memuru olarak yurdun dört bir yanına yayılan bu insanlar, bir devrimci seferberlik ruhu içerisinde, her iki hastalığı da safdışı ettiler. Bu uygulanabilecek modellerden bir tanesi. Önümüzdeki aylarda, toplumsal düzeyde ruh sağlığını korumaya ve toparlamaya yönelik kitlesel program modellerinin üretilip, bilimsel geçerliliklerinin sınanması ve uygun olanların hayata geçirilmesi gerekiyor. Yani anlayacağınız devrimci bir seferberliğe ihtiyaç var. (2000)